🗓️ Η επιβολή της μεταξικής δικτατορίας και η Ελλάδα στην κόψη του ξυραφιού

⚖️ Εισαγωγή

Η 4η Αυγούστου 1936 σηματοδοτεί την έναρξη της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά, ενός καθεστώτος αυταρχικού χαρακτήρα που διήρκεσε έως τον θάνατό του το 1941. Η ιστορική ανάγνωση αυτής της περιόδου προκαλεί ακόμη διχογνωμίες: κάποιοι τον θεωρούν ικανό ηγέτη σε δύσκολους καιρούς, άλλοι δικτάτορα που κατέλυσε τις ελευθερίες του ελληνικού λαού. Σκοπός του παρόντος είναι η ιστορική τεκμηρίωση, με έμφαση στα γεγονότα, στις πολιτικές αποφάσεις και στις επιπτώσεις τους – θετικές και αρνητικές.

🔍 Το ιστορικό πλαίσιο

Η δεκαετία του 1930 στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από αστάθεια:

• Συνεχείς εναλλαγές κυβερνήσεων.

• Κοινωνική αναταραχή, απεργίες και διαδηλώσεις.

• Άνοδος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ).

• Έντονη πόλωση μεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών.

• Οικονομικές συνέπειες της παγκόσμιας κρίσης του 1929.

📍 Τον Απρίλιο του 1936, ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ διορίζει ως πρωθυπουργό τον Ιωάννη Μεταξά, έμπειρο στρατιωτικό και πολιτικό. Η Βουλή σύντομα παύει να λειτουργεί, λόγω αδυναμίας συγκρότησης σταθερής πλειοψηφίας.

🗓️ 4 Αυγούστου 1936 – Η απόφαση

Με αφορμή τις απεργίες (ιδίως των καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη) και επικαλούμενος τον "κομμουνιστικό κίνδυνο", ο Μεταξάς ζητά από τον βασιλιά να κηρυχθεί κατάσταση πολιορκίας και να ανασταλούν άρθρα του Συντάγματος.

🛑 Ο βασιλιάς εγκρίνει.

Έτσι, χωρίς αντίσταση από το πολιτικό σύστημα, καταλύεται η κοινοβουλευτική δημοκρατία και επιβάλλεται δικτατορικό καθεστώς.

🧱 Η φυσιογνωμία του καθεστώτος

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου:

• ❌ Κατάργησε κόμματα και πολιτικές ελευθερίες.

• 🔒 Φυλάκισε, εξόρισε ή βασάνισε πολιτικούς αντιπάλους.

• 📵 Επέβαλε λογοκρισία στον Τύπο και στις τέχνες.

• 🛐 Ενίσχυσε την ελληνορθόδοξη ταυτότητα και την παράδοση.

• 🎓 Επέβαλε νέο εκπαιδευτικό πρόγραμμα εθνικιστικού χαρακτήρα.

• 🥁 Ίδρυσε την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ), με πρότυπα παρόμοια των ναζιστικών νεολαιών.

• 💬 Εισήγαγε φρασεολογία όπως: "Πιστεύομεν και εις την Πατρίδα, και εις την Θρησκείαν, και εις την Οικογένειαν".

Ο ίδιος ο Μεταξάς απέφευγε τον όρο "φασισμός", παρότι το καθεστώς του είχε φασιστικά χαρακτηριστικά, όπως η προσωπολατρία, η εθνικιστική ρητορική και η καταστολή της αντίθετης άποψης.

⚙️ Κοινωνική και οικονομική πολιτική

Παρά τον αυταρχικό χαρακτήρα του, η κυβέρνηση Μεταξά εφάρμοσε σειρά κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, ορισμένες εκ των οποίων θεωρούνται πρωτοποριακές για την εποχή:

✅ Θετικές επιλογές:

• 📉 Θέσπιση 8ωρης εργασίας και αργίας Κυριακής.

• 💰 Κατώτατοι μισθοί, συλλογικές συμβάσεις.

• ⚖️ Ίδρυση Ιδρύματος Κοινωνικών Ασφαλίσεων (ΙΚΑ, 1937).

• 🏗️ Έργα υποδομών: αποξηράνσεις, οδοποιία, εγγειοβελτιωτικά έργα.

• 📚 Αναμόρφωση της παιδείας – ελληνοκεντρική, αλλά οργανωμένη.

📌 Οι πολιτικές αυτές ήταν ενταγμένες στο πλαίσιο του λεγόμενου κρατιστικού πατερναλισμού, με έλεγχο της οικονομίας και προστασία των ασθενέστερων τάξεων, όχι όμως υπό δημοκρατικό έλεγχο.

📖 Πνευματική ζωή και λογοκρισία

Το καθεστώς Μεταξά άσκησε έντονη λογοκρισία, συχνά σκληρή και αυθαίρετη:

• 🔇 Απαγόρευση και λογοκρισία σε εφημερίδες, συγγραφείς, ακόμη και στο ρεμπέτικο τραγούδι (λογοκρίθηκαν στίχοι σχετικοί με ναρκωτικά ή "αντεθνική στάση").

• 📚 Συγγραφείς όπως ο Καζαντζάκης και ο Σκαρίμπας ενοχλούνταν από την εθνικιστική γραμμή.

• 🚫 Πολλά βιβλία κάηκαν ως "ανθελληνικά".

Ωστόσο, δεν απαγορεύτηκαν όλα: πολλοί πνευματικοί άνθρωποι έμειναν ενεργοί, ενώ ορισμένοι (π.χ. Παλαμάς) είχαν επαφές με το καθεστώς, αν και χωρίς πλήρη ταύτιση.

⚔️ Εξωτερική πολιτική και πόλεμος

Παρά τον ιδεολογικό θαυμασμό προς τον Μουσολίνι, ο Μεταξάς διατήρησε ουδετερότητα και προσήλωση προς τη Βρετανία.

📍 Τον Οκτώβριο του 1940, αρνείται το ιταλικό τελεσίγραφο. Η απάντηση που έμεινε στην ιστορία ως το "ΌΧΙ" σηματοδοτεί την είσοδο της Ελλάδας στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Αν και οι χειρισμοί του δέχθηκαν κριτική για ολιγωρία, η πολεμική προετοιμασία ήταν σοβαρή και εν μέρει αποτελεσματική. Η Αντίσταση στο αλβανικό μέτωπο ενίσχυσε το ηθικό και ένωσε τους Έλληνες.

⚰️ Θάνατος και παρακαταθήκη

Ο Ιωάννης Μεταξάς πέθανε στις 29 Ιανουαρίου 1941, από λοίμωξη μετά από εγχείρηση. Η δικτατορία παρέμεινε τυπικά έως τη γερμανική εισβολή (Απρίλιος 1941).

🧭 Τι έμεινε;

✅ Τι θετικά άφησε:

• Αναδιοργάνωση διοίκησης και υποδομών.

• Βασική εργατική νομοθεσία που επιβίωσε μεταπολεμικά.

• Εθνική προετοιμασία ενόψει πολέμου.

• ΙΚΑ και κοινωνική ασφάλιση.

• Εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις με σταθερή δομή.

❌ Τι αρνητικά άφησε:

• Κατάλυση της δημοκρατίας χωρίς αντίδραση.

• Συστηματική καταστολή, βασανισμοί, εξορίες.

• Προώθηση αυταρχικής ιδεολογίας.

• Πλήρης έλεγχος στη δημόσια σφαίρα και φίμωση του Τύπου.

• Δημιουργία μοντέλου "πατερούλη" που αξιοποιήθηκε αργότερα και από άλλες αυταρχικές τάσεις.

🎯 Συμπέρασμα

Η 4η Αυγούστου 1936 δεν αποτελεί μόνο τομή στη νεότερη ελληνική ιστορία· αποτελεί σύνθετο πολιτικό φαινόμενο. Ο Ιωάννης Μεταξάς δεν ήταν απλώς ένας δικτάτορας – υπήρξε και μεταρρυθμιστής. Όμως οι κοινωνικές και οικονομικές τομές που πέτυχε, συνοδεύτηκαν από βίαιη φίμωση της πολιτικής ζωής.

📚 Η ιστορία τον κατατάσσει, όχι με όρους ιδεολογικής καταδίκης ή ωραιοποίησης, αλλά με όρους ιστορικής κριτικής: ως ηγέτη που πήρε δύσκολες αποφάσεις, με όφελος σε ορισμένους τομείς, αλλά και με μεγάλο κόστος για τις ελευθερίες και τη δημοκρατία.